Στο μάθημα αυτό θα μιλήσουμε για τα είδη του δημοσιογραφικού λόγου – δηλαδή, για τις διαφορετικές μορφές δημοσιογραφικών κειμένων – και για τα είδη δημοσιογραφίας που έχουν αναπτυχθεί έως σήμερα.

Περιεχόμενα 2ου μαθήματος:

• Ποια τα είδη του δημοσιογραφικού λόγου;
  
• «Κίτρινος» και «αντικειμενικός» Τύπος
  
• Τα είδη της δημοσιογραφίας
  

 

Ποια τα είδη του δημοσιογραφικού λόγου;

Όταν ξεκίνησε η δημοσιογραφία, ο δημοσιογραφικός λόγος ήταν ξεκάθαρα γραπτός. Οι συνθήκες που διαμόρφωσαν τα επιμέρους κειμενικά είδη του ήταν οι απαιτήσεις του αναγνωστικού κοινού (ειδήσεις, σχόλια, αναλύσεις, κριτικές…), ο διαθέσιμος χρόνος έκδοσης (ημερήσια-εβδομαδιαία φύλλα, μηνιαία περιοδικά) και ο διαθέσιμος χώρος παράθεσης των άρθρων (αριθμός σελίδων εφημερίδων-περιοδικών). Στον 20ό αιώνα οι συνθήκες αυτές επηρεάστηκαν δραστικά από την εμφάνιση του ραδιοφώνου (δεκαετία του ’30), της τηλεόρασης (δεκαετία του ‘50) και του Διαδικτύου (δεκαετία του ’90). Αντίστοιχα, ο δημοσιογραφικός λόγος απέκτησε ήχο, έπειτα εικόνα και ήχο, κι έπειτα έγινε πολυμεσικός (ήχος, εικόνα, πληροφοριογραφήματα (infographics), κινούμενη εικόνα, βίντεο ροής, επιτόπια τηλεαναμετάδοση…).

Γενικά, τα κύρια κειμενικά είδη του δημοσιογραφικού λόγου που έχουν αναπτυχθεί είναι τα εξής:

1. Ενημερωτικό κείμενο

·         Ειδησεογραφία

·         Ανταπόκριση

·         Συνέντευξη

2. Κείμενο γνώμης

·         Σημείωμα εκδότη

·         Σχόλιο

·         Άρθρο

·         Κριτική (θεάτρου, ταινίας, βιβλίου, συσκευής κλπ.)

·         Στήλη

·         Σκίτσο

·         Επιστολή αναγνώστη

·         Χρονογράφημα

3. Ερμηνευτικό κείμενο

·         Ανάλυση

·         Προφίλ ατόμων (πορτραίτο)

·         Έρευνα

·         Ιστορική αναδρομή

·         Φάκελος άρθρων (θεματικός)

4. Ψυχαγωγικό κείμενο

·         Σταυρόλεξο

·         Ωροσκόπιο

·         Σκάκι

·         Σουντόκου

5. Χρηστικό κείμενο

·         Πρόβλεψη καιρού

·         Πρόγραμμα TV

·         Εφημερεύοντα

·         Αγγελίες

 

«Κίτρινος» και «αντικειμενικός» Τύπος

Τα κειμενικά αυτά είδη δεν έμειναν απαραβίαστα στη διάρκεια του χρόνου, ως «θέσφατος κώδικας κανόνων». Χαρακτηριστικό είναι ότι, αρχικά, η πλειοψηφία των εκδοτών πίστευε ότι θα πωλούσε περισσότερα φύλλα αν απευθυνόταν σε συγκεκριμένες ομάδες αναγνωστών. Αυτό οδήγησε σε ένα μαραθώνιο εντυπωσιασμού για να επηρεάσουν την κοινή γνώμη, που έμεινε στην ιστορία ως «κίτρινος Τύπος».

Το ρεύμα αυτό ανακόπηκε, το 1896, όταν η εφημερίδα The New York Times, εξάγγειλε ότι εφεξής θα δημοσίευε μόνο αντικειμενικές ειδήσεις, χρησιμοποιώντας την αντικειμενικότητα ή την αμεροληψία για να ικανοποιήσει ένα ευρύτερο φάσμα αναγνωστών.

Η επιδίωξη της αντικειμενικότητας διαμόρφωσε τις βασικές αξίες της δημοσιογραφίας, όπως τις ξέρουμε και σήμερα. Όμως, η αυξανόμενη πολυπλοκότητα του κόσμου έκανε σταδιακά τους αναγνώστες να μην αρκούνται στην στεγνή παράθεση των γεγονότων και να νοσταλγήσουν την «ερμηνευτική» πτυχή της δημοσιογραφίας.

 

Αυτή η διαφήμιση των  New York Times – του 1896  –  στόχευε τον λεγόμενο Κίτρινο Τύπο. Η έκκληση για αξιοπρεπή δημοσιογραφία περιελάμβανε το λατινικό ρητό: «Μεγάλη είναι η αλήθεια και θα επικρατήσει». [Πηγή: Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου]

 

Η πρώτη έκδοση που ανταποκρίθηκε σε αυτό ήταν το περιοδικό Time, το 1923, προσφέροντας μια αναλυτική ερμηνεία των ειδήσεων. Επακολούθησαν τα χρόνια του χρηματιστηριακού κραχ, που επέτειναν την ανάγκη του κοινού για σχολιασμό, ερμηνεία και επεξήγηση των φαινομένων. Έτσι, στη δεκαετία του ’30, επικράτησε η «ερμηνευτική δημοσιογραφία».

Έπειτα ήρθε ο ανταγωνισμός με το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Καθώς οι δύο νεοφερμένοι «έκλεβαν» τις ειδήσεις του Τύπου, οι εκδότες των εφημερίδες ενίσχυσαν τις στήλες γνώμης, ενισχύοντας την ερμηνευτική και αποχαιρετώντας την περιγραφική δημοσιογραφία.

Στη δεκαετία του ’60, μία ακόμη αλλαγή συνετελέσθηκε: Οι εφημερίδες δέχθηκαν τη συνεργασία δημοσιογράφων-συγγραφέων (όπως ο Tom Wolfe και ο Truman Capote) που εισήγαγαν στον δημοσιογραφικό λόγο πλοκή και δράση ανάλογη της μυθιστοριογραφίας. Αυτό το νέο ρεύμα ονομάσθηκε «λογοτεχνική δημοσιογραφία» (literary journalism).

Συμπαρασυρόμενη από τα μαζικά κινήματα ακτιβισμού εκείνης της εποχής, ακολούθησε η εμφάνιση της «υπερασπιστικής δημοσιογραφίας» (advocacy journalism). Χωρίς να είναι οι ίδιοι ακτιβιστές, πολλοί δημοσιογράφοι εμπνεύστηκαν από τους αγώνες των απλών πολιτών και στρατεύτηκαν στην υπεράσπιση των σκοπών τους. Πράγμα επαγγελματικά επικίνδυνο, καθώς μια πολύ λεπτή γραμμή διαχωρίζει το καθήκον του δημοσιογράφου να λέει την αλήθεια υπερασπιζόμενος το δίκαιο των πολιτών, από το να παράγει προπαγάνδα ως «στρατευμένη πένα». Χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της «υπερασπιστικής δημοσιογραφίας» ήταν και παραμένει η αμερικανίδα τηλεπαρουσιάστρια συνεντεύξεων Oprah Winfrey.

Η εμφάνiση και η μαζική χρήση του Διαδικτύου, στα τέλη του 20ού αιώνα, έφερε μία ακόμη μετεξέλιξη του δημοσιογραφικού λόγου, την «κυβερνοδημοσιογραφία» (cyber journalism). Βρίσκεται ακόμη υπό διαμόρφωση, αλλά μπορούμε να διακρίνουμε τα εξής κύρια χαρακτηριστικά της:

• Υπερκειμενικότητα: Στο κύριο κείμενο υπάρχουν παραπομπές (hyperlinks) που οδηγούν τον αναγνώστη σε άλλες σελίδες, κείμενα και ιστορίες. Με αυτόν τον τρόπο, ο αναγνώστης μπορεί να διεισδύσει κατά το δοκούν στο θέμα, τόσο σε βάθος όσο και σε εύρος.
  
• Πολυμέσα: Η ψηφιακή οθόνη του υπολογιστή ή του κινητού τηλεφώνου είναι σε θέση να μεταφέρει εικόνες, λέξεις, αριθμούς, βίντεο, κείμενο, πληροφοριογραφήματα (infographics).
  
• Διαδραστικότητα: Οι αναγνώστες μπορούν να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, ένας προς ένα, σε ομάδες, ή με άλλες ομάδες, σε όλον τον κόσμο.
  
• Πανταχού παρουσία: Οι αναγνώστες μπορούν «να βρίσκονται ψηφιακά» σε οποιοδήποτε σημείο ανά πάσα στιγμή και να «φτάσουν» σε άλλους με τον τρόπο. Η πρόσβαση στον Παγκόσμιο Ιστό (www) είναι διαχρονική.
  

Μια ιδιαίτερα σημαντική και νέα δυνατότητα που προέκυψε για τους δημοσιογράφους από το Διαδίκτυο ήταν η προσωπική επιλογή και προβολή θεμάτων, χωρίς το φίλτρο του αρχισυντάκτη ή του εκδότη. Αυτή η δυνατότητα προέκυψε μέσα από τα ψηφιακά ημερολόγια (ιστολόγιο - blog), τα ψηφιακά λευκώματα (Facebook, Instagram) και τα προσωπικά ψηφιακά κανάλια (YouTube, Vimeo).

Σημαντικότατη επίσης εξέλιξη ήταν και το αντίστροφο φαινόμενο, της «πληθοποριστικής δημοσιογραφίας»: Με πρωτοπόρο τη Wikipedia, εθελοντές από όλον τον κόσμο συν-γράφουν (συνεργαζόμενοι και αλληλοελεγχόμενοι) λήμματα, άρθρα και έρευνες. 

 

 

Τα είδη της δημοσιογραφίας

Από την πρακτική, στο πέρασμα του χρόνου, έχουν προκύψει πολλά ιδιαίτερα και ιδιόμορφα είδη δημοσιογραφίας, άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά στην αντίληψη του κοινού. Το ότι συνεχίζουν να υφίστανται όλα έχει να κάνει με το πολύ απλό και «στυγνό» κριτήριο των εκδοτών: συνεχίζουν να προσελκύουν το ενδιαφέρον των αναγνωστών. Συνοπτικά, και σε αλφαβητική σειρά, τα είδη αυτά είναι τα εξής:

 

• Αρπακτική δημοσιογραφία (Gotcha Journalism) - Αναφέρεται στην πρακτική κάποιων δημοσιογράφων να παίρνουν επιθετικές συνεντεύξεις, προσπαθώντας να αναγκάσουν τους ερωτώμενους να προβούν σε δηλώσεις που εκθέτουν τους ίδιους.

• Δημοσιογραφία ενέδρας (Ambush Journalism) - Είναι η δημοσιογραφική πρακτική καθοδήγησης των ερωτωμένων σε παγίδα, χωρίς καμία προειδοποίηση. Πρόκειται για μια αμφιλεγόμενη δημοσιογραφική πρακτική, την οποία ορισμένοι παρατηρητές θεωρούν ανήθικη ενώ άλλοι δέχονται ότι εξάγει πιο ειλικρινείς απαντήσεις εκ μέρους των ερωτωμένων.

• Δημοσιογραφία μπροσούρας (αγγλιστί «της καρδάρας» - Churnalism) - Αναφέρεται στην πρακτική αδιασταύρωτης χρήσης «προκατασκευασμένου υλικού», όπως δελτίων τύπου, για την παραγωγή δημοσιογραφικών ιστοριών. Δυστυχώς, έχει γίνει μια ολοένα και συχνότερη πρακτική στα ΜΜΕ, εξαιτίας των οικονομικών πιέσεων.

• Δημοσιογραφία σακιδίου (Backpack Journalism) - Αναφέρεται στους δημοσιογράφους που αναλαμβάνουν ταυτόχρονα πολλαπλούς επαγγελματικούς ρόλους, όπως το να είναι δημοσιογράφοι, φωτογράφοι, οπερατέρ, συντάκτες και παραγωγοί μιας ιστορίας.

• Δημοσιογραφία των πολιτών - Η δημοσιογραφία των πολιτών αναφέρεται σε περιπτώσεις όπου οι απλοί πολίτες συμμετέχουν στη δημοσιογραφική διαδικασία, από την αρχική συγκέντρωση πληροφοριών έως την τελική παραγωγή και διάδοση ιστοριών. Τυπικοί χώροι έκφρασης της δημοσιογραφίας των πολιτών είναι τα προσωπικά ιστολόγια και τα διαδικτυακά κοινωνικά μέσα (social media).

• Δημοσιογραφία σκίτσων (Comics Journalism) - Η δημοσιογραφία αυτή εφαρμόζει τις αρχές και τις πρακτικές των κόμικ για την κάλυψη ειδήσεων καθώς και άλλων θεμάτων και γεγονότων. Συνήθως, οι δημοσιογράφοι κόμικς χρησιμοποιούν συναρπαστικές αφηγήσεις και συνδυάζουν λέξεις και εικόνες για να αναφέρουν ιστορίες.

• Διαδραστική δημοσιογραφία - Αναφέρεται σε μια συνεργατική μορφή δημοσιογραφίας που επιτρέπει στο κοινό να αλληλεπιδράσει με τον δημοσιογράφο κατά την παραγωγή συγκεκριμένων ιστοριών.

• Διερευνητική δημοσιογραφία (Investigative journalism) - Αναφέρεται στη μορφή δημοσιογραφίας στην οποία οι δημοσιογράφοι αναλύουν σε βάθος ένα θέμα, για μεγάλο χρονικό διάστημα, προκειμένου να βρουν απαντήσεις.

• Ενσωματωμένη δημοσιογραφία (Embedded Journalism) - Αναφέρεται στην προσκόλληση δημοσιογράφων σε ενεργές στρατιωτικές μονάδες σε περιόδους ένοπλων συγκρούσεων. Ιδανικά, οι ενσωματωμένοι δημοσιογράφοι είναι αμερόληπτοι μάρτυρες της σύγκρουσης και δεν παίρνουν την πλευρά κανενός από τα συγκρουόμενα μέρη – αλλά, στην πράξη, σπάνια τους το επιτρέπουν.

• Επιστημονική δημοσιογραφία (scientific journalism) - Η επιστημονική δημοσιογραφία δεν έχει σχέση με τη δημοσιογραφία επιστημών (science journalism)– όπου τα θέματα είναι επιστημονικά. Αναφέρεται σε μια μορφή δημοσιογραφίας στην οποία οι δημοσιογράφοι δημοσιεύουν την πρώτη ύλη πάνω στην οποία βασίζονται οι ιστορίες τους παράλληλα με τις πραγματικές ιστορίες τους. Ο στόχος είναι να αυξηθεί η δημοσιογραφική διαφάνεια και να επιτραπεί στο κοινό να κάνει τις δικές του αναλύσεις στην παρεχόμενη πρώτη ύλη.

• Κινητή δημοσιογραφία (Mobile Journalism) - Αναφέρεται στη μορφή δημοσιογραφικής έρευνας στην οποία οι δημοσιογράφοι στέλνουν ανταποκρίσεις από φορητές ηλεκτρονικές συσκευές, όπως έξυπνα τηλέφωνα, φορητούς υπολογιστές, ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές και βιντεοκάμερες με ασύρματη σύνδεση.

• Λογοτεχνική δημοσιογραφία - Η λογοτεχνική δημοσιογραφία χρησιμοποιεί διάφορους λογοτεχνικούς τρόπους και τεχνικές για να καταστήσει τις συνακόλουθες ειδήσεις και ιστορίες όσο το δυνατόν πιό συναρπαστικές για το κοινό. Κοινά συστατικά σε τέτοιες λογοτεχνικές δημοσιογραφικές ιστορίες είναι τα καλά αναπτυγμένα σκηνικά, πλοκή και χαρακτήρες.

• Μαχητική δημοσιογραφία (Enterprise Journalism) - Αναφέρεται στην ιδανική μορφή δημοσιογραφίας όπου οι δημοσιογράφοι, ανεξάρτητα και χωρίς εξωτερική παρέμβαση, αντλούν τα δεδομένα της ιστορίας του. Είναι το αντίθετο της «δημοσιογραφίας της μπροσούρας», όπου βασίζονται σε προκατασκευασμένο υλικό.

• Συναισθησιακή δημοσιογραφία (Sensational Journalism) - Αναφέρεται σε μια μορφή δημοσιογραφίας που αποσκοπεί σαφώς στην αύξηση των αναγνωστών/ακροατών/τηλεθεατών με κάθε κόστος. Οι δημοσιογράφοι αυτής της κατηγορίας εστιάζουν σε ζητήματα και γεγονότα που συγκινούν τον απλό άνθρωπο και το κάνουν με έναν υπερβολικά δραματικό και συναισθηματικό τρόπο. Τυπικός χώρος εκδήλωσης αυτής της δημοσιογραφίας είναι οι εφημερίδες tabloid, που επικεντρώνονται στο έγκλημα, τις διασημότητες και τα σκάνδαλα, με έντονα πρωτοσέλιδα, πολύχρωμες εικονογραφήσεις και απλουστευμένο λεξιλόγιο.

• Συνενοχική δημοσιογραφία (Gonzo Journalism) - Αναφέρεται σε μια εξαιρετικά υποκειμενική μορφή δημοσιογραφίας που δεν προφασίζεται καν ότι επιδιώκει την αντικειμενικότητα. Συνήθως βασίζεται σε αφηγήσεις πρώτου προσώπου, στις οποίες ο δημοσιογράφος αποτελεί κεντρικό κομμάτι της ιστορίας που αφηγείται.

• Συνεργατική δημοσιογραφία - Η συνεργατική δημοσιογραφία αναφέρεται σε περιπτώσεις όπου πολλοί δημοσιογράφοι συνεργάζονται για την παραγωγή και διάδοση ιστοριών. Τα συνεργατικά προγράμματα ειδήσεων παράγονται συνήθως από ειδησεογραφικούς οργανισμούς τοπικού, εθνικού και διεθνούς ενδιαφέροντος.

• Συνεργατική δημοσιογραφία τύπου Wiki (Wiki Journalism) - Η δημοσιογραφία του Wiki αναφέρεται σε ειδήσεις και ιστορίες που παράγονται μέσω της χρήσης συγκεκριμένων διαδικτυακών εφαρμογών, γνωστών ως wikis. Αυτή η συνεργατική τεχνολογία επιτρέπει στους δημοσιογράφους και συνεργαζόμενους πολίτες να τροποποιούν, να προσθέτουν και να διαγράφουν συνεχώς το περιεχόμενο, μέχρις ότου φθάσουν σε κοινά αποδεκτό κείμενο.

• Υπολογιστική δημοσιογραφία (Computational Journalism) - Η υπολογιστική δημοσιογραφία χρησιμοποιεί στατιστικές διαδικασίες και άλλους τύπους υπολογισμών για τη συγκέντρωση, παραγωγή και διάδοση ειδήσεων και ιστοριών. Συνήθως προκύπτει από συνεργασία μεταξύ προγραμματιστών υπολογιστών, δημοσιογράφων και ειδικών στην οπτικοποίηση των δεδομένων.

• Υπερασπιστική δημοσιογραφία (Advocacy Journalism) - Μορφή δημοσιογραφίας που αποσκοπεί στην υπεράσπιση συγκεκριμένων σκοπών, απόψεων ή και οργανώσεων. Ασκείται τόσο από μικρές όσο και από μεγάλες ειδησεογραφικές οργανώσεις, αλλά συχνότερα από εναλλακτικά μέσα ενημέρωσης και τοπικά μέσα ενημέρωσης.

 

 

Συνοψίζοντας:

Ο δημοσιογραφικός λόγος είναι «εσωτερικός» και «εξωτερικός»: Ο «εσωτερικός» αναφέρεται στην κατηγοριοποίηση της αρθρογραφίας των εφημερίδων και περιοδικών και την αντιστοίχισή τους με τους ρόλους των δημοσιογράφων. Ο «εξωτερικός» είναι ο λόγος που εισπράττει ο αναγνώστης. Στο πέρασμα του χρόνου, αναπτύχθηκαν διάφορα «ρεύματα» δημοσιογραφικής έκφρασης, από τον εντυπωσιασμό, τον αντικειμενισμό και τον ερμηνευτισμό, μέχρι την λογοτεχνική δημοσιογραφία, την υπερασπιστική δημοσιογραφία και την κυβερνοδημοσιογραφία. Ανάμεσά τους, παρουσιάστηκαν πολλά άλλα υπο-είδη και πρακτικές, που δεν βαθμολογούνται πάντοτε θετικά από τον αναγνώστη.

  

Βιβλιογραφία:

• “Don’t read me the news, tell me the story”
  

http://isoj.org/research/dont-read-me-the-news-tell-me-the-story-how-news-makers-and-storytellers-negotiate-journalisms-boundaries-when-preparing-and-presenting-news-stories/

• Storytelling in the age of tablets
  

https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/our-research/integrate-multimedia-make-fingers-happy-journalistic-storytelling-tablets

•  The gang that wouldn’t write straight: the New Journalism revolution – Marc Weingarten, Three Rivers Press, 2006 (βιβλίο)