Στο πρώτο μάθημα της πέμπτης ενότητας θα μιλήσουμε για το πιο απαιτητικό κομμάτι της άντλησης πληροφοριών, την συνέντευξη. Είναι πολύπτυχο το θέμα, καθώς δεν γίνονται όλες οι συνεντεύξεις υπό όμοιες συνθήκες και δεν αντιδρούν όλοι οι άνθρωποι με την ίδια προθυμία σε μια συνέντευξη. Υπάρχουν συνεντεύξεις που γίνονται προγραμματισμένα και προετοιμασμένα, και συνεντεύξεις που γίνονται στα πλαίσια ενός ρεπορτάζ, όπου ούτε ο δημοσιογράφος ούτε ο συνεντευξιαζόμενος δεν έχουν τον χρόνο μιας καλής προετοιμασίας.

Περιεχόμενα 1ου μαθήματος

• Η τέχνη της αρθρογραφίας
  
• Το ειδησεογραφικό άρθρο
  
• -   Η ανεστραμμένη πυραμίδα
  
• Το μη ειδησεογραφικό άρθρο
  
• -    Η κλεψύδρα
  
• -    Η δομή εστίασης
  
• -    Η αφηγηματική δομή
  
• -    Η δομή «Κόλλα πέντε»
  
• -    Η συνταγή της Wall Street Journal
  

Η τέχνη της αρθρογραφίας

Όποιος έχει περάσει από τη διαδικασία των Πανελληνίων Εξετάσεων, γνωρίζει ότι η καλή έκθεση δεν είναι απλά άθροισμα έμπνευσης, επιχειρημάτων και λεξιλογίου, αλλά και οργάνωσης των όσων διατυπώνονται. Το ίδιο ισχύει και για την αρθρογραφία, κάθε είδους. Υπάρχουν κανόνες – διαμορφωμένοι από την εμπειρία τριών αιώνων δημοσιογραφίας – που είναι σκόπιμο να μάθεις πριν αρχίσεις να «εκτίθεσαι δημοσίως».

Πέραν αυτών, το να ανεβείς τη σκάλα της αρθρογραφίας δεν κοστίζει σε χρήμα, αλλά απαιτεί πολλά πνευματικά εφόδια, συμπεριλαμβανομένης της κριτικής σκέψης, της ευρυμάθειας, της μνήμης, της περιέργειας, της φαντασίας, της διακριτικότητας και της αμερόληπτης παρατήρησης. Όπως είχε πει ο Πυθαγόρας, «Η ζωή είναι σαν ένα πανηγύρι, όπου κάποιοι έρχονται για να επιδειχτούν, κάποιοι για να πουλήσουν το εμπόρευμά τους… αλλά οι  καλύτεροι πολίτες έρχονται ως θεατές. Έτσι, και στη ζωή, οι δουλοπρεπείς επιδιώκουν τη  φήμη ή το κέρδος, ενώ οι φιλόσοφοι την αλήθεια». Ο καλός πολίτης-δημοσιογράφος, που παρακολουθεί και καταγράφει τα γεγονότα και την αληθινή σημασία τους, διακατέχεται από αυτό ακριβώς το Πυθαγόρειο πνεύμα.

Το ειδησεογραφικό άρθρο

Το γράψιμο άρθρου που βασίζεται στην αξία της είδησης είναι ίσως η πιο συμπτυγμένη μορφή δημοσιογραφικής γραφής και είναι αρκετά αφαιρετική. Δηλαδή, οι κανόνες του τι δεν επιτρέπεται σε αυτήν είναι περισσότεροι από εκείνους για το τι επιτρέπεται. Το γράψιμο της είδησης είναι «τυποποιημένο», προκειμένου να διασφαλιστεί η ταχεία μεταφορά των πληροφοριών. Το αξίωμα της ειδησεογραφίας είναι «να δίνει άμεσα την είδηση, με σαφήνεια και απλότητα, ακόμη κι αν η όλη ιστορία πίσω της είναι περίπλοκη». Κατά τους αρχισυντάκτες των καλών εφημερίδων, η επιτυχημένη λακωνικότητα της έκφρασης στην ειδησεογραφία είναι η κορύφωση της δημοσιογραφικής τέχνης.

Το τι πρέπει να περιέχει ένα ειδησεογραφικό άρθρο συμπυκνώνεται στον ακόλουθο πίνακα:

• Η πρώτη φράση
  

Στο ξεκίνημα ενός ειδησεογραφικού άρθρου, κυρίαρχη σημασία έχει η σύνταξη των πρώτων λέξεων: Η πρώτη πρόταση πρέπει να είναι ένα «σύστημα παροχής πληροφοριών» που δίνει στον αναγνώστη τον πυρήνα της ιστορίας. Βασίζεται στις απαντήσεις των ερωτημάτων «ποιος, τι, πότε, πού, πώς και γιατί», με ιδιαίτερη έμφαση στο «τι». Δεν πρέπει με κανέναν τρόπο να «θάψεις το ζουμί» ξοδεύοντας στην αρχή 5-6 παραγράφους για  περιφερειακές πληροφορίες.

• Οι σύντομες λέξεις
  

Ο κανόνας γραφής των ειδήσεων απαιτεί από τον δημοσιογράφο να ξεχάσει τις μεγάλες και πολυσύνθετες λέξεις και να επιλέξει κατά το δυνατόν σύντομες λέξεις. Ευτυχώς, η  ελληνική γλώσσα διαθέτει τεράστιο πλούτο συνωνύμων. Παράλειψε τις λέξεις που θα χρησιμοποιούσες για να εντυπωσιάσεις σε μια συζήτηση και ψάξε για κάποια σύντομη που θα μεταφέρει την ίδια έννοια με τη μεγαλύτερη λέξη. Οι σύντομες λέξεις είναι πιο άμεσα κατανοητές και ενθαρρύνουν το κοινό να συνεχίσει την ανάγνωση.

Επίσης, μην καταφεύγεις στην ευχέρεια της χρήσης ξένων λέξεων (αγγλικών, συνήθως) για να αποδώσεις έναν όρο που σε δυσκολεύει. Δεν ζεις σε αποικία! Αν νομίζεις ότι η ελληνική απόδοση του όρου ξενίζει, χρησιμοποίησε τον ξένο όρο σε παρένθεση, μετα την ελληνική λέξη.

• Οι πλεονασμοί
  

Ένας γρήγορος τρόπος για να απλοποιήσεις το γράψιμό σου είναι να εξαλείψεις τις περιττές λέξεις. Για παράδειγμα, μη γράψεις «έχει εντελώς καταστραφεί» - γράψε «έχει καταστραφεί». Ή, μη γράψεις «αυτή τη στιγμή» - γράψε «τώρα», μη γράψεις «στις τέσσερις το απόγευμα» - γράψε «στις 4 μ.μ.». Η λεκτική οικονομία θα γίνει σταδιακά  δεύτερη φύση σου.

• Το ύφος
  

Το ύφος γραφής είναι επίσης σημαντικό να ταιριάζει με το «κλίμα» της είδησης. Ένα ελαφρύ ύφος είναι απαράδεκτο για μια ιστορία που περιέχει τραγωδία, για παράδειγμα. Αλλά και αν μια είδηση είναι κωμική, το να την παρουσιάσεις με σοβαρό τρόπο είναι εξίσου αταίριαστο. Ο σωστός τόνος ισχύει ιδιαίτερα για τον τίτλο: Ο καθορισμός λανθασμένου τόνου στον τίτλο μπορεί να υπονομεύσει σοβαρά τη δυνατότητα του άρθρου να μεταφέρει το μήνυμά του.

Πρέπει επίσης να θυμάσαι ότι οι λέξεις έχουν συχνά πολλαπλό νόημα και συνειρμούς, ώστε η κατανόησή τους από τον αναγνώστη να είναι προβληματική. Για παράδειγμα, η έκφραση «φασιστική νοοτροπία» μπορεί να εκληφθεί από τους πολλούς ως «ακροδεξιά νοοτροπία», ενώ το κυριολεκτικό της νόημα είναι «νοοτροπία επιβολής με τη βία» (από το λατινικό fascia = δέσμη) και μπορεί να παρατηρηθεί εξίσου σε ακροδεξιές και ακροαριστερές δράσεις.

Το αν θα εκληφθεί σωστά ή όχι μια αμφίβολη έκφραση έχει να κάνει με το περιφραστικό της πλαίσιο: Αν γράψεις «Η κυβέρνηση προτείνει την αποποινικοποίηση χρήσης της κάνναβης», η έκφραση είναι ουδέτερη. Αλλά, αν γράψεις «Η κυβέρνηση προτείνει ανεύθυνα την αποποινικοποίηση χρήσης της κάνναβης που καταστρέφει την κοινωνία», έχεις χρωματίσει υποκειμενικά την είδηση - ενώ η ειδησεογραφία απαιτεί ουδετερότητα.

• Ο προφορικός λόγος ως γραπτός
  

Το ζητούμενο της απλότητας στη σύνταξη ειδησεογραφικού άρθρου κινδυνεύει να παρεξηγηθεί από την παρότρυνση «γράψ’ τα απλά, όπως θα τα ‘λεγες στους φίλους σου». Μια συνομιλία φίλων μπορεί να είναι απλή αλλά είναι συχνά πολύ αόριστη για να χρησιμεύσει ως δημοσιογραφικός λόγος. Η καθομιλούμενη γλώσσα δεν τηρεί απαραίτητα σωστή γραμματική και μπορεί να είναι γεμάτη με όρους αργκό. Οι συνομιλίες των ανθρώπων μπορούν επίσης να έχουν πολλές λεκτικές συντμήσεις και επαναλήψεις. Στη δημοσιογραφία, τέτοιες προχειρότητες και περιττολογίες είναι απαράδεκτες.

Γενικά, το υπερβολικά ανεπιτήδευτο γράψιμο είναι εξίσου κακό με ένα πομπώδες επίσημο γράψιμο. Οι νέοι στην δημοσιογραφία έχουν συχνά την τάση να μεταφέρουν στον γραπτό λόγο τους το προσωπικό τους ύφος προφορικής έκφρασης. Αλλά γρήγορα μαθαίνουν ότι η  δημοσιογραφική γραφή πρέπει να βρίσκει το σημείο ισορροπίας της, διότι δεν πρέπει ούτε να απωθεί τον αναγώστη ούτε να τον υποβάλει σε ασκήσεις λογοτεχνίας.

Η ανεστραμμένη πυραμίδα

Η κλασική δομή χτισίματος ενός ειδησεογραφικού άρθρου είναι η λεγόμενη «ανεστραμμένη πυραμίδα». Πήρε αυτό το όνομα από την προτίμησή της να βάζει όλα τα δυνατά στοιχεία του άρθρου στην αρχή (για να κερδίσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη) και να το αποδυναμώνει σταδιακά προς το τέλος του (για όσους αναγνώστες επιμένουν ακόμη στην ανάγνωση…). 

Σε αυτή τη δόμηση «φθίνουσας σημασίας» είναι σημαντικό η δεύτερη παράγραφος του άρθρου να μην είναι «μπουκωμένη» με στοιχείο για το υπόβαθρο της είδησης. Διαφορετικά, το άρθρο θα φανεί ανοργάνωτο και βαρετό.

Είναι λογικό να σκεφτείς ότι η δομή αυτή υιοθετήθηκε στα χρόνια του Διαδικτύου, όπου οι περισσότεροι αναγνώστες διαβάζουν «αρπαχτά». Ωστόσο, η ανεστραμμένη πυραμίδα γεννήθηκε εξαιτίας του… τηλέγραφου: Πριν καν την διάδοση του τηλεφώνου, οι ανταποκριτές έστελναν τα κείμενά τους στις εφημερίδες με τον τηλέγραφο. Αλλά πολλές φορές οι μεταδόσεις τους κόβονταν στη μέση, από τεχνικά προβλήματα. Οπότε, αναγκαστικά οι αρχισυντάκτες ζήτησαν να τους στέλνουν πρώτα «το ζουμί». Εκ των υστέρων διαπίστωσαν ότι με αυτή τη δομή είχαν αποκτήσει τρία νέα πλεονεκτήματα:

1. Οι αρχισυντάκτες μπορούσαν εύκολα να διαγράψουν από το τέλος τα λιγότερο σημαντικά, ώστε να χωρέσει το άρθρο ακόμη κι αν εμφανιζόταν μια απρόσμενη διαφήμιση που ζητούσε χώρο.
2. Οι δημοσιογράφοι βολεύονταν με αυτήν τη δομή, γιατί τους επέτρεπε να γράψουν τα σημαντικά πριν εκπνεύσει η προθεσμία τους (deadline) – που με την εξέλιξη της τεχνολογίας γινόταν όλο και πιο ασφυκτική.
   
3. Η δομή αυτή εξυπηρετούσε τους περισσότερους αναγνώστες, που προσπερνούσαν τα μεγάλα άρθρα ή διάβαζαν μόνο τις πρώτες παραγράφους τους. Με την ανεστραμμένη πυραμίδα, μπορούσαν τώρα να «κορφολογούν» τις πιο σημαντικές πληροφορίες.
   

Θα ολοκληρώσουμε το πώς γράφεται ένα ειδησεογραφικό άρθρο με κάποια «κλειδιά» που πρέπει να θυμάσαι:

• Δεν γράφεις σε πρώτο πρόσωπο! Η ειδησεογραφία είναι ουδέτερη – δεν είναι άρθρο γνώμης.
  

• Πρέπει να είσαι αμερόληπτος: Πρέπει να παρουσιάζεις όλες τις πλευρές της ιστορίας δίκαια, άρα πρέπει να έχεις μιλήσει με όλα τα εμπλεκόμενα μέρη στην είδηση.
  

• Πρέπει να είσαι ακριβής: Οι ειδήσεις βασίζονται σε γεγονότα, άρα πρέπει να βεβαιωθείς ότι τα έχεις καταγράψει σωστά και έχεις τριπλοτσεκάρει ονόματα, ημερομηνίες και άλλα στοιχεία.
  

• Πρέπει να αναπτύξεις το κριτήριο της είδησης:  Πρέπει να είσαι σε θέση να προσδιορίζεις τι είναι νέο και τι δεν είναι, όπως και το να είσαι σε θέση να αποφασίζεις τι χρειάζεται να γνωρίσει το κοινό σου και τι του περισσεύει.
  

Το μη ειδησεογραφικό άρθρο

Ποια είναι τo μη ειδησεογραφικό άρθρο;  Ό,τι δεν είναι μόνο ειδησεογραφικό! Δηλαδή, σε αυτή την τεράστια οικογένεια άρθρων υπάγονται:

• Άρθρο έκφρασης του μέσου (Σημείωμα του εκδότη, συνήθως – Editorial)
  
• Άρθρο γνώμης
  
• Ανάλυση (έστω και αν βασίζεται σε τρέχουσα ειδησεογραφία)
  
• Συνέντευξη
  
• Πορτρέτο προσωπικότητας
  
• Ιστορικό άρθρο
  
• Κριτική (βιβλίου, ταινίας, μουσικής, εστιατορίων…)
  
• Άρθρο τουριστικού ενδιαφέροντος
  
• Άρθρο μόδας
  
• …
  

Πώς διαφοροποιείται το γράψιμό τους από εκείνο της ειδησεογραφίας;

Με μια ματιά:

Θα πρόσεξες ότι τα μη ειδησεογραφικά άρθρα έχουν «διάφορες μορφές δόμησης». Τι εννοούμε; Ποιες άλλες υπάρχουν εκτός από την ανεστραμμένη πυραμίδα;

Ας δούμε μερικές:

• Η κλεψύδρα
  

Αυτή η δομή ανισόμορφης κλεψύδρας έχει τρία μέρη: 

1. Το πρώτο μέρος είναι μια «ανεστραμμένη πυραμίδα», που συνοψίζει τις πιο αξιόλογες πληροφορίες κατά φθίνουσα σειρά.
   
2. Το δεύτερο βήμα είναι ο «λαιμός», όπου γίνεται η μετάβαση από το ειδησεογραφικό στο μη ειδησεογραφικό μέρος του άρθρου. 
   
3. Το τρίτο μέρος είναι η χρονική αφήγηση της ιστορίας (με αρχή, μέση και τέλος) και κατάληξη σε συμπέρασμα.
   

• Η δομή εστίασης (Focus Style)
  

Η επόμενη μορφή δομής είναι το λεγόμενο «Focus Style», που ενσωματώνει την αφήγηση και ξεκινά με ένα συγκεκριμένο άτομο ή συμβάν για να εκθέσει ένα ευρύτερο θέμα. Εκτυλίσσεται σε τέσσερα μέρη:

1. Το πρώτο μέρος είναι η αφορμή της ιστορίας, που συνήθως πιάνει τρεις έως πέντε  παραγράφους. Σε αντίθεση με τα ειδησεογραφικά άρθρα, εστίαζει σε ένα πρόσωπο, τόπο, κατάσταση ή γεγονός, που μπορεί να μην φαίνεται αξιόλογο αφ’ εαυτού αλλά αποτελεί δείγμα ενός μεγαλύτερου προβλήματος.
   
2. Το δεύτερο μέρος της εστίασης είναι το πραγματικό επίκεντρο της ιστορίας και πώς το προαναφερόμενο πρώτο μέρος του άρθρου οδηγεί σε αυτό.
   
3. Το τρίτο μέρος της ιστορίας είναι το κύριο σώμα του άρθρου, το οποίο αναπτύσσει λεπτομερώς το κεντρικό θέμα, σε αρκετές παραγράφους.
   
4. Το τελευταίο μέρος είναι μία έως τρεις παράγραφοι, που οδηγούν σε ένα συμπέρασμα. Συνήθως σχετίζεται με το άτομο, τον τόπο ή την κατάσταση που περιγράφεται στην αρχή.
   

• Η αφηγηματική δομή
  

Αυτή η δομή προτιμάται κυρίως στις «εσωτερικές σελίδες», όπου ο αναγνώστης φθάνει με ψυχολογία πρόθυμη για μια διήγηση. Τα μέρη της είναι κλασικά τα «αρχή, μέση, τέλος» μιας ιστορίας. Αλλά για να γραφτεί ένα άρθρο με επιτυχημένη αφήγηση, ο συντάκτης του πρέπει να έχει κάνει αρκετή έρευνα και να έχει πάρει συνεντεύξεις. Σημαντικά είναι τα εξής στοιχεία:

• Κυρίαρχα στην ιστορία είναι τα πρόσωπα, τα οποία είναι υπεύθυνα για τις πράξεις τους.
  
• Τα λόγια και οι πράξεις των προσώπων αποκαλύπτουν τα κίνητρά τους.
  
• Οι δηλώσεις των προσώπων γράφονται παραστατικά, σαν ζωντανή συνομιλία.
  
• Η αφήγηση χρησιμοποιεί περιγραφή σκηνής, διαλόγους και ανέκδοτα για να οδηγηθεί σε κορύφωση.
  

• Η δομή «Κόλλα πέντε» (‘High Fives’)
  

Η δομή αυτή προτείνει τη σύνταξη των γενικών άρθρων μέσα από πέντε «ημιαυτόνομα μέρη». Θεωρείται εξαιρετική δομή για μεγάλα άρθρα στο Διαδίκτυο, όπου μια εκτεταμένη αφήγηση πρέπει να σπάσει σε διαχειρίσιμα τμήματα, ώστε οι αναγνώστες να μπορούν να τα διαβάσουν και με διαλείμματα.

Είναι κατάλληλη για δημοσιογράφους που ξέρουν να γράφουν έξυπνα περάσματα, ώστε τα πέντε στοιχεία να συναρμολογούνται εύκολα μεταξύ τους. Διαφορετικά, ο αναγνώστης μπορεί να αισθανθεί ότι διαβάζει πέντε σύντομες ιστορίες που παρατέθηκαν εν σειρά.

Τα πέντε μέρη – και το τι αφορούν – έχουν ως εξής:

1. Είδηση (Τι συνέβη ή συμβαίνει;)
   
2. Πλαίσιο (Ποιο είναι το υπόβαθρο της ιστορίας;)
   
3. Εμβέλεια (Είναι ένα περιστατικό, ένα τοπικό ζήτημα, ή ένα εθνικό ζήτημα;)
   
4. Επίπτωση (Πού οδηγεί;)
   
5. Αντίκτυπος (Γιατί πρέπει να ενδιαφέρει τους αναγνώστες αυτό το θέμα;)
   

• Η συνταγή της Wall Street Journal (WSJ Formula)
  

Η αμερικανική εφημερίδα Wall Street Journal καθιέρωσε πριν από αρκετά χρόνια μία δομή γενικών άρθρων που τώρα, πλέον, θεωρείται η πιο επιτυχημένη συνταγή. Βασίζεται στα εξής:

• Εισαγωγή – Ξεκινάς χαλαρά, με ένα ανέκδοτο, και εστιάζεις σε κάποιο πρόσωπο ή κατάσταση.
  
• Θέμα - Λίγο μετά την έναρξη (όχι αργότερα από την έκτη παράγραφο) δηλώνεις το πού διαδραματίζεται η ιστορία και σε τι αναφέρεται.
  
• Σώμα – Εδώ, δίνεις λεπτομέρειες που αναπτύσσουν το θέμα σε κάτι ευρύτερο.Λες στον αναγνώστη το γιατί γίνεται αυτό. Συνήθως, «πας τον αναγνώστη περίπατο», παραθέτοντας τα πράγματα ήρεμα – αλλά μπορεί να του κρύβεις μια έκπληξη που θα τον συγκλονίσει στο τέλος του περίπατου.
  
• Ολοκλήρωση – Τελειώνεις το άρθρο όχι με συμπέρασμα, αλλά με μια «γροθιά» που στέλνει τον αναγνώστη πίσω, στα όσα ειπώθηκαν στην αρχή του άρθρου.
  

Σημαντικό:

• Αν θέλεις να γίνεις καλός αρθρογράφος, πρέπει πρώτα να είσαι αναγνώστης. Η τακτική ανάγνωση ποιοτικών εφημερίδων (είτε σε έντυπη είτε σε ηλεκτρονική μορφή) θα βελτιώσει τις δεξιότητες γραφής σου.
  
• Αν θέλεις το άρθρο να είναι το καλύτερο δυνατό, τότε ξαναγράψε το. Γράψε, ξαναγράψε και ξαναγράψε το. Κάθε φορά, απλοποίησέ το όλο και περισσότερο. Κόψε ό,τι θα σου περίσσευε ως αναγνώστης.
  

Συνοψίζοντας:

Η επιτυχημένη αρθρογραφία δεν είναι απλά θέμα έμπνευσης. Έχει αρκετούς κανόνες για να ακολουθήσεις και ακόμη περισσότερες «συνταγές γραφής» για να διαλέξεις.

Αν το άρθρο είναι καθαρά ειδησεογραφικό, η δόμησή του σύμφωνα με το μοντέλο της «ανεστραμμένης πυραμίδας» είναι ο κλασικός και δοκιμασμένος τρόπος. Για τα μη ειδησεογραφικά άρθρα, υπάρχουν διάφορες δομές να διαλέξει κανείς, όπως: η «κλεψύδρα», η «δομή εστίασης», η «αφηγηματική δομή», η δομή «Κόλλα πέντε» και η «συνταγή της Wall Street Journal».

Αν τα άρθρα γράφονται και «ανεβαίνουν στο Διαδίκτυο» κατευθείαν από το πληκτρολόγιο του κινητού, η «ανεστραμμένη πυραμίδα» είναι σχεδόν μονόδρομος. Αν όμως χρησιμοποιεί κανείς εξωτερικό πληκτρολόγιο στο κινητό του και ανεβάζει τα άρθρα του σε ιστότοπο ή ιστολόγιο, οι υπόλοιπες συνταγές ισχύουν.

Βιβλιογραφία:

• The BBC News Styleguide
  

http://www2.media.uoa.gr/lectures/linguistic_archives/academic_papers0506/notes/stylesheets_3.pdf

• The Elements Of Style, by William Strunk
  

http://www.bartleby.com/141/index.html