Στo πρώτο μάθημα της τέταρτης ενότητας θα μιλήσουμε για το πιο απαιτητικό κομμάτι της άντλησης πληροφοριών, την συνέντευξη. Είναι πολύπτυχο το θέμα, καθώς δεν γίνονται όλες οι συνεντεύξεις υπό όμοιες συνθήκες και δεν αντιδρούν όλοι οι άνθρωποι με την ίδια προθυμία σε μια συνέντευξη. Υπάρχουν συνεντεύξεις που γίνονται προγραμματισμένα και προετοιμασμένα, και συνεντεύξεις που γίνονται στα πλαίσια ενός ρεπορτάζ, όπου ούτε ο δημοσιογράφος ούτε ο συνεντευξιαζόμενος δεν έχουν τον χρόνο μιας καλής προετοιμασίας.

Περιεχόμενα 1ου μαθήματος

• Η τέχνη της συνέντευξης στο ρεπορτάζ
  
• -   Η «φωνή του λαού»
  
• -   Παίρνοντας δηλώσεις σε συνέδρια
  
• -   Πώς αντιμετωπίζεις μια «εχθρική συνέντευξη»;
  
• Η προσωπική συνέντευξη
  
• -   Η ιδιαιτερότητα της συνέντευξης παιδιών
  

Η τέχνη της συνέντευξης στο ρεπορτάζ

Οι συνεντεύξεις στο δρόμο («ζωντανά») είναι δύσκολες, ειδικά όταν υπάρχει πίεση χρόνου. Πρέπει λοιπόν να είσαι σβέλτος. Κάνε βασικές ερωτήσεις και κράτα τις απαντήσεις σύντομες, για να μη χάσεις όλο το χρόνο σε μία απάντηση. Επικεντρώσου στις πληροφορίες, όσο κι αν οι παρεμβάσεις και οι διακοπές γίνουν αναπόφευκτες.

Η «φωνή του λαού»

Η πρώτη εικόνα που έρχεται στο νου από ένα δημοσιογράφο που ρωτάει κάτι στο δρόμο είναι εκείνη που ο τύπος αυτός θέτει το ίδιο ερώτημα σε διάφορους ανθρώπους. Όμως αυτό δεν θεωρείται τεχνικά «συνέντευξη» αλλά «Vox pop» (από το λατινικό vox populi, η φωνή του λαού). Τα Vox pop είναι χρήσιμα, είτε για ελαφριά θέματα (όπως ο τρόπος με τον οποίο γιορτάζονται τα Φώτα) είτε για βαρύτερα, όπως το «πόσο σας μειώθηκε η σύνταξη;».

Ένα επιτυχημένο Vox pop απαρτίζεται από σύντομες δηλώσεις πολιτών που επιλέχθηκαν τυχαία σε ένα δρόμο και παρουσιάσθηκαν «σφιχτά», σαν μια ροή δηλώσεων.

• Ξεκίνα με το να διαλέξεις τις λέξεις που θα καταστήσουν απόλυτα σαφές το ποιο είναι το ερώτημα.
  
• Έχε ως στόχο να ρωτήσεις τουλάχιστον δέκα άτομα και να πάρεις μία ή δύο προτάσεις ως απάντηση από το καθένα.
  
• Θυμήσου ότι δεν αρέσει σε όλους να απαντάνε σε ρεπόρτερ. Χαιρέτησέ τους χαμογελαστός, πές τους ότι είσαι δημοσιογράφος και ζήτησέ τους ευγενικά να συμμετάσχουν, λέγοντάς τους ότι θα σου κάνουν μεγάλη χάρη.
  
• Πλησίασε ανθρώπους σε μέρη που δεν είναι έτοιμοι να φύγουν – για παράδειγμα, όχι στη διαβαση πεζών, αλλά στη στάση του λεωφορείου.
  
• Πλησίασε ανθρώπους που δείχνουν ευδιάθετοι, ιδίως μέλη ομάδας. Αν ο ένας ανταποκριθεί, το πιθανότερο είναι να ακολουθήσουν και οι άλλοι.
  
• Τα ονόματα των ερωτηθέντων δεν είναι απαραίτητο να καταγραφούν και ούτε είναι απαραίτητο να ακούγεται το όνομα του δημοσιογράφου.
  
• Κράτα το μικρόφωνο (ή το κινητό σου) σε λειτουργία «εγγραφής/παύσης», ώστε να το ενεργοποιείς γρήγορα μετά την επανάληψη της ερώτησης.
  
• Φρόντισε να κάνεις μια ανοιχτή ερώτηση (που να ξεκινά από «τι», «ποιος», «πού», «πότε», «γιατί» ή «πώς») για να μην καταλήξεις με μια σειρά απαντήσεων από «ναι» ή «όχι».
  
• Ενδεχομένως θα κάνεις και μια συμπληρωματική ερώτηση (όπως το «Γιατί το νομίζετε αυτό;»), αλλά μην παρασύρεσαι σε μακρά συνέντευξη με το ίδιο άτομο.
  
• Προσπάθησε να διαφοροποιείς την ερώτηση ανάλογα με το αν ρωτάς νέο ή ηλικιωμένο, άνδρα ή γυναίκα.
  
• Αν υπάρχουν περιοδικοί θόρυβοι (όπως αυτοκίνητα που περνούν, ή φυσάει αέρας), χρησιμοποίησε το χέρι σου ως ασπίδα για το μικρόφωνο ή το κινητό σου.
  
• Θυμήσου ότι όταν έρθει η στιγμή να παραθέσεις τις απαντήσεις τους χωρίς την ερώτησή σου ενδιάμεσα, η ροή πρέπει να έχει νόημα.
  

Παίρνοντας δηλώσεις σε συνέδρια

Το να αποσπάσεις δηλώσεις ή και συνέντευξη από κάποιον ομιλητή συνεδρίου προϋποθέτει συνήθως συνεννόηση με τους οργανωτές, οι οποίοι προτιμούν σαφώς τους δημοσιογράφους των μεγάλων Μ.Μ.Ε. Η καλύτερή σου ευκαιρία είναι να τον/την πλησιάσεις σε κάποια στιγμή χαλαρή (που πίνει καφέ π.χ.), να του συστηθείς και να του πεις ότι έχεις μία απορία. Είναι σωστό να τους πεις ότι θα ήθελες να καταγράψεις την απάντησή του, διότι θέλεις να την αναρτήσεις στο Διαδίκτυο, ως πολίτης-δημοσιογράφος. Είναι χρήσιμο να έχεις στην πλάτη του κινητού σου κολλημένη μία κάρτα με το όνομα και το τηλέφωνό σου, την ένδειξη «Πολίτης-δημοσιογράφος» και το όνομα του δικτυακού τόπου όπου αρθρογραφείς, ή – αν έχεις βγάλει κάρτες – να του δώσεις την κάρτα σου.

Στην περίπτωση που έχουν προγραμματιστεί συνεντεύξεις δημοσιογράφων με τον/τους ομιλητές, ζήτησε από τους οργανωτές να συμμετάσχεις έστω και ως ακροατής. Από τα όσα καταγράψεις είναι πιθανό να βγάλεις μια δική σου ιστορία.

Αν, πάλι, δεν έχεις τύχη στα προηγούμενα αλλά έχει προγραμματιστεί «στρογγυλό τραπέζι» στο συνέδριο, παρακολούθησέ το και θέσε εκεί τα ερωτήματά σου – ως απλός συμμετέχων. Φρόντισε μόνο να είσαι κοντά σε αυτούς που δίνουν τη σκυτάλη… δηλαδή το μικρόφωνο για τις ερωτήσεις, και να είσαι από τους πρώτους που θα ρωτήσουν (γιατί συνήθως οι οργανωτές αφήνουν να γίνουν το πολύ τρεις ερωτήσεις).

Στην περίπτωση που όλα αποτύχουν, ζήτησε από τους οργανωτές – ή τον ίδιο τον ομιλητή – το e-mail του για να «του στείλεις κάποιο ερώτημα».

Πώς αντιμετωπίζεις μια «εχθρική συνέντευξη»;

Δεν διεξάγονται όλες οι συνεντεύξεις σε καλό κλίμα. Για παράδειγμα, φαντάσου ότι είσαι έξω από ένα δικαστήριο και ζητάς δηλώσεις από έναν δήμαρχο που μόλις έχασε μια δίκη. Είναι πιθανό να είναι τόσο ψυχικά ταραγμένος ώστε να σου φερθεί προσβλητικά.

Τρεις συμβουλές για τέτοιες περιπτώσεις είναι:

1. Θυμήσου ότι είμαστε όλοι άνθρωποι, με όμοιες ψυχολογικές ανάγκες. Αυτό θα σε βάλει στο ίδιο χαμηλό κοινό παρονομαστή με εκείνον.
   
2. Θυμήσου ότι όλοι όσοι εκτίθενται δημόσια παλεύουν «για ένα πρόσωπο στην κοινωνία» Εσύ, ως πολίτης-δημοσιογράφοι πολίτης, πασχίζεις να ενημερώνεις το κοινό για τα γεγονότα. Για να γίνει αυτό, πρέπει να έχεις όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες. Μπορείς λοιπόν να πεις στον δήμαρχο ότι οι άνθρωποι που τον εμπιστεύονται – οι ψηφοφόροι του – θα ήθελαν την άποψή του για ό,τι συνέβη. Στη συνέχεια, πρόσεξε πολύ τις λέξεις με τις οποίες διατυπώνεις τα ερωτήματά σου. Απόφυγε να κάνεις ερωτήσεις με εχθρικό τρόπο, ή να τον αντιμετωπίζεις κι εσύ σαν κατηγορούμενο. Μην ανταγωνίζεσαι το άτομο από το οποίο παίρνεις τη συνέντευξη.
   
3. Τέλος… μην το παίρνεις προσωπικά αν αρνηθεί τη συνέντευξη. Θα υπάρχουν πάντα περιπτώσεις που οι άνθρωποι δεν επιθυμούν να δώσουν συνέντευξη. Είναι δικαίωμά τους. Κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να δώσει μια συνέντευξη. Εσύ, απλά, κάνεις το καλύτερο για να τους πείσεις να μιλήσουν.
   

Η προσωπική συνέντευξη

Είτε πρόκειται για κάτι που συνέβη στην περιοχή σου και απασχολεί ως πρόβλημα τους κατοίκους, είτε για το ψάξιμο των πτυχών μιας ιστορίας, ένα από τα πιο αποτελεσματικά εργαλεία που διαθέτεις ως πολίτης-δημοσιογράφος είναι η άντληση των πληροφοριών μέσω προσωπικών συνεντεύξεων, με ανθρώπους που τις έχουν. Κάθε μία από τις μαρτυρίες τους θα σου δώσει και μια διαφορετική άποψη, άρα και αρκετές οπτικές για να συνθέσεις  την ιστορία σου.

Πώς όμως χειρίζεται κανείς μία συνέντευξη; Ας ξεκινήσουμε με τα βασικά.

Πρώτα, πρέπεις να αποφασίσεις το τι είδος άρθρου θα γράψεις, το γιατί χρειάζεται η συνέντευξη και το από ποιον πρέπει να την πάρεις. Πρόκειται για μια τοπική προβληματική υποδομή που προξενεί ατυχήματα, πρόκειται για ένα ευρύτερα κοινωνικό ζήτημα, ή πρόκειται για τη σύνθεση του πορτραίτου μιας προσωπικότητας;

Το δεύτερο που πρέπει να κάνεις είναι η σχετική έρευνα πριν την όποια συνέντευξη. Ο λόγος είναι ότι, αν έχεις ξοδέψει κάποιο χρόνο για να γνωρίσεις το υπόβαθρο του ζητήματος, είναι πολύ πιθανότερο να έχεις μια επιτυχημένη συνέντευξη απ’ ό,τι αν πας απροετοίμαστος. Οι συνεντευξιαζόμενοι είναι πολύ πιο πιθανό να ανοιχτούν και να μιλήσουν για το θέμα όταν τους θέτει έξυπνες ερωτήσεις κάποιος που καταλαβαίνει για τι μιλάει. Το να γνωρίζεις πράγματα θα σε βοηθήσεις να «σπάσεις τον πάγο». Όσο για το πώς θα διεξάγεις αυτή την έρευνα, βάλε τη φαντασία σου να δουλέψει: Έχεις το Διαδίκτυο και τα Κοινωνικά Δίκτυα, έχεις τις δημόσιες υπηρεσίες και το προσωπικό τους, μπορείς να ψάξεις και στα αρχεία των εφημερίδων ή τις βιβλιοθήκες…

Αφού ολοκληρώσεις την έρευνά σου, είναι καιρός να οργανώσεις την όποια συνέντευξη. Πώς το κάνεις αυτό; Ο καλύτερος τρόπος είναι να καλέσεις το άτομο προς συνέντευξη (ή την/τον γραμματέα του, αν έχει) και να ρυθμίσετε από κοινού τον χρόνο, τον τρόπο και τον τόπο όπου θα συνομιλήσετε. Είναι πολύ σημαντικό να αποσαφηνίσεις το ποιος είσαι, το ότι είσαι πολίτης-δημοσιογράφος και το πού σκοπεύεις να δημοσιεύσεις την ιστορία σου. Αυτό πρέπει να γίνεται πριν από κάθε συνέντευξη.

Όταν ζητάς συνέντευξη από κάποιον, φρόντισε να τον ενημερώσεις σχετικά με τις πληροφορίες που αναζητάς. Δώσε του μια σύντομη περίληψη της ιστορίας που σχεδιάζεις να γράψεις και πόση ώρα προβλέπεις να πάρει η συνέντευξή του. Αν δεν μπορεί να σου δώσει τον χρόνο που ζητάς, δέξου όση ώρα μπορεί. Στη συνέχεια, ξόδεψε χρόνο στην  προετοιμασία των ερωτήσεών σου, ώστε να μπορέσεις να πάρεις τις βασικές πληροφορίες που χρειάζεσαι από αυτή την πηγή στο διατιθέμενο χρονικό πλαίσιο. Μπορείς πάντα να απευθυνθείς σε άλλες πηγές για να συλλέξεις περισσότερες πληροφορίες.

Είναι κατανοητό ότι πολλοί άνθρωποι θα σου αντιπροτείνουν «στείλε μου τις ερωτήσεις σου μέσω e-mail», ή «να τα πούμε τηλεφωνικά». Μια τέτοια διευθέτηση θα πρέπει να είναι η τελευταία σου λύση: Η προσωπική επαφή είναι αναντικατάστατη, καθώς συχνά μπορεί να προσθέσει άλλη διάσταση στο άρθρο σου. Οι συνεντεύξεις πρόσωπο με πρόσωπο σου δίνουν την ευκαιρία να παρατηρήσεις την πηγή σου και να τη δεις στο χώρο της. Αν, για παράδειγμα, πρόκειται να σου δώσει τη συνέντευξη στο χώρο εργασίας της, μπορείς να πας νωρίτερα, να παρακολουθήσεις το εργασιακό της περιβάλλον και να πάρεις κάποιες ιδέες που ίσως προσθέσουν βάθος στην ιστορία που γράφεις. Μην συμφωνήσεις λοιπόν με ηλεκτρονικούς τύπους συνέντευξης, παρά μόνον αν βλέπεις ότι αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να πάρεις τις πληροφορίες που χρειάζεσαι.

Γενικά, δίνεις στους υποψήφιους για συνέντευξη το περιθώριο να επιλέξουν οι ίδιοι τον χρόνο και τον τόπο της συνέντευξης, καθόσον τους ζητάς να πάρουν χρόνο από τη μέρα τους για να σου δώσουν πληροφορίες. Όμως, αυτό αλλάζει όταν βρίσκεσαι μπροστά σε γεγονότα εν εξελίξει: Τότε, δεν έχεις το χρόνο για να κάνεις έρευνα ή να προετοιμάσεις μεθοδικά τις ερωτήσεις σου. Απλά, καλείσαι να σκεφτείς γρήγορα και κριτικά. Χρειάζεται να πάρεις συνέντευξη από όσο περισσότερους αυτόπτες μάρτυρες του γεγονότος μπορείς. Εάν κάποιου η απάντηση δεν βγάζει νόημα, ρώτησέ τον ξανά τι εννοεί. Πάντως, σε τέτοιες περιπτώσεις έκτακτων γεγονότων, συλλέγεις όσες πληροφορίες μπορείς από τη σκηνή του συμβάντος. Πιθανόν να μπορέσεις να συμπληρώσεις το υλικό σου αργότερα.

Ας δούμε τώρα πώς υποβάλλεις τις ερωτήσεις:

Στην περίπτωση που η συνέντευξη είναι πρόσωπο με πρόσωπο, είναι προτιμότερο να μην τις έχεις αραδιασμένες σε κόλλα (ή κόλλες) χαρτί, γιατί αυτό μπορεί να τρομάξει τον συνεντευξιαζόμενο. Το καλύτερο είναι να τις έχεις απομνημονεύσει, ή έστω να τις έχεις ως λέξεις-κλειδιά στο κινητό σου. Αν η συνέντευξη γίνεται από τηλεφώνου ή μέσω e-mail, τότε σίγουρα τις έχεις αραδιασμένες. Σε όλες τις περιπτώσεις, θυμήσου ότι οι απαντήσεις του συνεντευξιαζόμενου μπορούν να σου προξενήσουν πρόσθετα ερωτήματα. Μην χάσεις την ευκαιρία να τα μετατρέψεις σε νέες ερωτήσεις.

Τώρα, ας δούμε τους τύπους ερωτήσεων που μπορείς να υποβάλεις.

Υπάρχουν δύο βασικοί τύποι ερωτήσεων: οι «ανοιχτές» και οι «κλειστές».

Ένα παράδειγμα ανοιχτής ερώτησης είναι: «Είχατε ονειρευτεί να γίνετε πιλότος πολεμικών αεροσκαφών από μικρός;» Μια τέτοια ερώτηση θα επιτρέψει στον ερωτώμενο να γίνει όσο λεπτομερής θέλει στην εξήγηση της επιλογής σταδιοδρομίας του. Να θυμάσαι ότι οι ανοιχτές ερωτήσεις μπορούν να σου δώσουν περισσότερες πληροφορίες από όσες περίμενες. Είναι ένας καλός τρόπος να σπάσεις τον πάγο ανάμεσα σε σένα και την πηγή σου, να της επιτρέψεις να χαλαρώσει και σου ανοιχτεί περισσότερο.

Ερώτηση κλειστού τύπου είναι αυτή που αποφέρει συγκεκριμένη απάντηση, όπως «Ναι» ή «Όχι». Για παράδειγμα: «Είναι αλήθεια ότι οι γονείς σας σας αποθάρρυναν από το να γίνετε πιλότος αεροσκαφών;» Τέτοιου τύπου ερωτήσεις θέτεις κυρίως όταν η συνέντευξη είναι χρονικά περιορισμένη, ώστε να πάρεις τις απαντήσεις σε σύντομο χρονικό διάστημα. Επίσης, μπορείς να καταφύγεις στις κλειστού τύπου ερωτήσεις αν το συγκεκριμένο άτομο πιέζεται ψυχολογικά και δεν δείχνει πρόθυμο (π.χ. αν δεν είναι σε κατάσταση ηρεμίας, ή δεν του έχουν ξαναπάρει συνέντευξη).

Η ιδιαιτερότητα της συνέντευξης παιδιών

• Πριν πάρεις συνέντευξη από παιδιά, θα πρέπει να έχεις την άδεια του ατόμου που το συνοδεύει (γονέα, κηδεμόνα ή δασκάλου). Την ώρα που εξηγείς ποιος είσαι και γιατί το ζητάς, να καταγράφεις ήδη εμφανώς τη συνομιλία σας (με το κινητό σου ή μικρόφωνο), ώστε να καταγραφεί και η έγκρισή τους.
  
• Να είσαι ιδιαίτερα προσεκτικός στην τεχνική της συνέντευξης. Κανένα κίνητρο, οικονομικό ή άλλο, δεν πρέπει να προσφερθεί ως προϋπόθεση για να μιλήσει το παιδί ή για να νομίσει ότι θέλεις να πει. Εξίσουν, δεν πρέπει να του θέσεις καθοδηγητικές ερωτήσεις που θα το κατευθύνουν να πει συγκεκριμένα πράγματα.
  
• Θυμήσου ότι τα παιδιά κάτω των δέκα ετών δεν έχουν συνήθως τις δεξιότητες για να συνειδητοποιήσουν και να εξηγήσουν σαφώς τα συναισθήματα, ή να συνοψίσουν μια κατάσταση. Επίσης, μπορεί να δυσκολεύονται ασυνείδητα να διακρίνουν τη φαντασία από την πραγματικότητα και τείνουν να δώσουν τις απαντήσεις που νομίζουν ότι θέλεις και όχι τις πραγματικές απόψεις τους. Τα μεγαλύτερα των 10 ετών παιδιά μπορούν επίσης να πουν εύκολα ψέματα, ενσυνείδητα.
  
• Πάντοτε να παίρνεις συνέντευξη από παιδί με την παρουσία άλλου ενός ή περισσότερων  ενηλίκων, αποφεύγοντας κάθε σωματική επαφή με το παιδί.
  
• Αν σκοπεύεις να ρωτήσεις παιδί/παιδιά για ευαίσθητα θέματα, όπως για το έγκλημα, τα οικογενειακά προβλήματα, τα ναρκωτικά και ούτω καθεξής, το άτομο που έδωσε την έγκριση για τη συνέντευξη (γονιός, κηδεμόνας ή δάσκαλος) θα πρέπει απαραίτητα να είναι παρών στη συνέντευξη.
  
• Όταν γράψεις το άρθρο, ανάφερε μόνο το μικρό όνομα του παιδιού/ών και μη δώσεις με κανένα τρόπο πληροφορίες που θα αφήσουν κανέναν τρίτο να τα εντοπίσει. Αυτό περιλαμβάνει και τη μη παράθεση επωνύμου συνοδού του παιδιού/ών, ώστε να μην προκύψει από εκεί η ταυτοποίηση.
  

Κατά τη συνέντευξη με παιδί:

1. Φτιάξε «κλίμα» και κάνε το παιδί να αισθανθεί άνετα, αποφεύγοντας όμως να του μιλάς με «παιδιακίστικη φωνή».
   
2. Κάνε του σαφές το τι θέλεις από αυτό και εξηγήσέ του ότι «δεν θα κάνετε πρόβα».
   
3. Δείξε του τα μέσα καταγραφής (κινητό ή μικρόφωνο) και κράτα την προσοχή τους σε αυτά.
   
4. Ξεκίνα με πρακτικές ερωτήσεις, για να χτίσεις εμπιστοσύνη.
   
5. Συνέχισε με ερωτήσεις για γεγονότα, πριν φθάσεις σε ερωτήσεις για συναισθήματα και σκέψεις.
   

Συνοψίζοντας:

Η συνέντευξη, είτε ξαφνικά (στον δρόμο) είτε προγραμματισμένα, είναι πολύ δύσκολη διότι δεν έχει να κάνει μόνο με γεγονότα αλλά και με τον ψυχικό κόσμο των ανθρώπων, τις δεξιότητες και τις προκαταλήψεις τους.

Υπάρχουν διαφορετικές παράμετροι που πρέπει να έχεις κανείς υπόψη του – και διαφορετικές αντιμετωπίσεις – μεταξύ των συνεντεύξεων «Vox pop» και των συνεντεύξεων συνέδρων, για παράδειγμα. Επίσης ιδιαίτερη αντιμετώπιση χρειάζεται η συνέντευξη ατόμων «έτοιμων για καυγά» και η συνέντευξη παιδιών.

Η προγραμματισμένη συνέντευξη δίνει τα περισσότερα περιθώρια προετοιμασίας, αλλά έχει και περισσότερα στάδια για να φτάσεις στο ποιοτικό αποτέλεσμα που χρειάζεσαι.

Βιβλιογραφία:

• The art of the interview – Marc Pachter –TED (βίντεο, με κείμενο στα Ελληνικά)
  

https://www.ted.com/talks/marc_pachter_the_art_of_the_interview

• Interview Quick Guide - Drew Becker, Drew Becker Publishing, 2015 (βιβλίο)